Kawruh Kagunan Basa
1. Tembung
Saroja
Tembung
Saroja ateges tembung loro utawa luwih sing meh padha tegese dirangkep dadi
siji, nduweni teges mbangetake.
Tuladha:
a.
Sanak
sedulur
b.
Guyup rukun
c.
Tandang
gawe
d.
Was
sumelang
e.
Lara lapa
2. Yogyaswara
Yogya =
becik. Yogya Swara = swara sing becik.
Tembung
Yogya swara ateges tembung loro sing dirangkep dadi siji sing ngarep tiba swara
“a” sing mburi tiba swara “i”, nduweni teges lanang wadon.
Tuladha:
a.
Dewa-dewi
b.
Pemudha-pemudhi
c.
Hapsara-hapsari
d.
Widadara-widadari
e.
Yaksa-yaksi
3. Tembung
Garba
Tembung
Garba utawa Sandhi. Yaiku tembung loro sing dirangkep dadi siji nanging nganggo
ngurangi cacahing wanda. Wanda = suku
kata (Bahasa Indonesia).
Tuladha:
a.
Prapta +
ing = prapteng
b.
Iya + iku =
yeku
c.
Nara + pati
= narpati
d.
Raja +
endra = rajendra
e.
Sura + ing
= sureng
4. Tembung
Plutan
Tembung
Plutan tegese tembung sing diringkes cacah ing wanda supaya luwih sathithik.
Upamane tembung para bisa diringkes utawa dipluta dadi “pra”, dene tegese ora
owah.
Tuladha:
a.
Serat
dipluta dadi srat
b.
Suwara
dipluta dadi swara
c.
Weruh
dipluta dadi wruh
d.
Sarana
dipluta dadi srana
e.
Sari
dipluta dadi sri
5. Kerata
Basa (Jarwa dhosok)
Uga diarani
jarwa dhosok. Kerata tegese udhar utawa ngudhari. Kerata basa tegese
tetembungan sing diudhari utawa dipirit, nanging dadi mathuk karo kekarepane.
Tuladha:
a.
Wedang =
gawe kadang
b.
Brekat =
mak brek diangkat
c.
Kodhok =
teka-teka ndhodhok
d.
Kupluk =
kaku tur cempluk
e.
Guru =
digugu ditiru
6. Rura
Basa
Rura tegese
rusak utawa salah. Rura basa tegese basa sing wis rusak utawa luput, nanging
yen dibenerake dadi saya salah. Mula rura basa uga diarani basa sing salah
kaprah.
Upamane:
Tembung
nguleg sambel iku ora bener. Benere nguleg lombok, trasi, uyah, tomat, moto,
lan sapiturute. Nanging yen dibenerake kaya ing ndhuwur iku malah bisa digeguyu
dening wong akeh.
Tuladha:
a.
Ngenam
kepang
b.
Nggodhog
wedang
c.
Adang sega
d.
Menek jeruk
e.
Menek
krambil
7. Baliswara
Baliswara
yaiku tembung loro utawa luwih sing karangkep dadi siji, nanging tembung sing
menehi katrangan manggon ing sangarepe tembung sing diterangake ing basa
Indonesia diarani tetembungan utawa ukara sing nyalahi pola (hukum) DM.
Gunane
baliswara kanggo njumbuhake pathokan utawa guru lagune tembang macapat.
Tuladha:
a.
Rajaputra
b.
Pancasila
c.
Surya
Atmaja
d.
Anoman
malumpat sampun
e.
Ki Gajah
Mada asmane
8. Tembung
Entar
Entar =
silih = ampil.
Tembung
entar tegese tembung-tembung sing duwe teges ora sabenere. Ing basa Indonesia
diarani kiasan utawa ungkapan.
Tuladha:
a.
Gedhe atine
b.
Dawa
tangane
c.
Jembar
segarane
d.
Udan tangis
e.
Adus
kringet
9. Cangkriman
Cangkriman
= batangan = badhean.
Tegese
tetembungan sing kudu dibatang kekarepane, amarga tetembungan mau nduweni teges
ora sabenere.
Warna-warnane Cangkriman:
a.
Cangkriman
tembang
Tuladha:
Pocung
Bapak
pucung rupane saengga gunung,
Tan ana
kang tresna,
Kabeh uwong
mesthi engit,
Yen
kanggonan dielus-elus tinangisan
b.
Cangkriman
wancah
Tuladha:
1)
Pak boletus
= tepak kebo lele satus
2)
Pindhang
kileng = sapi nang kandhang, kaki mentheleng
3)
Pak lawa =
tepak ula dawa
4)
Pak kenthik
= tepak teken sethithik
c.
Cangkriman
pepindhan (irib-iribaning barang)
Tuladha:
1)
Sega
sekepel dirubung tinggi = salak
2)
Pitik walik
saba meja = sulak
3)
Gajah
nguntal sangkrah = pawon
4)
Kebo bule cancang merang = buntil
10. Bebasan
lan Saloka
Bebasan
yaiku tetembungan utawa unen-unen kang ajeg panganggone ngemu surasa pepindhan.
Sing dipindhakake kaanane wong utawa barang.
Saloka
yaiku tetembungan kang ajeg panganggone, ngemu teges entar lan surasa
pepindhan, kang disalokakake kaanane wonge.
Tuladha
Bebasan:
a. Wis kebak sundukane = wis akeh dosane
b. Ngaup ngisor awar-awar = njaluk pitulungan wong ringkih
c. Ngubak-ubak banyu bening = gawe rerusuhe papan tentrem
d. Cebol nggayuh lintang = kedhuwuren panjangka
Tuladha Saloka:
a. Gajah ngidak rapah = wong
kang nglanggar marang wewalere dhewe
b. Sumur lumaku tinimba = wong kang kumudu-kudu dijaluki warah
c. Kebo kabotan sungu = wong
kang ngrekasa uripe marga kakehan anak
d. Kebo nusu gudel = wong
tuwa njaluk warah anak
11. Paribasan
Paribasa
yaiku tetembungan utawa unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar (kiasan) nanging ora ngemu surasa
pepindhan.
Tuladha:
a. Yitna yuwana lena kena = sing sapa ngati-ati bakal slamet, sapa kurang wiweka bakal cilaka
b. Ana catur mungkur = ora
gelem melu urusaning liyan
c. Wiwit kuncung nganti gelung = wiwit
bocah nganti tuwa
d. Kadang konang = ngaku
sedulur yen katon sugih
Cathethan : Bebasan,
saloka, lan paribasan iki luwih akeh dirembug ing wulangan kawruh basa. Dene
bukune bisa ngagem buku-buku ngemi-emi basa Jawi anyar. Nyinau basa lan sastra
Jawa, basa Jawi gagrag anyar Wulang basa, Mardi basa, lan sapanunggalane.
12. Parikan
Parikan
yaiku tetembungan utawa unen-unen sing nduweni pathokan utawa paugeran ajeg.
Upamane:
a.
Cacahing
wanda ukara sapisan, kudu padha karo ukara kapindho.
b.
Ukara sing
ngarep mung kanggo bebuka dene ukara sabanjure minangka isi utawa “wose”.
c.
Tibaning
swara ukara sapisan, kudu padha karo ukara kapindho.
d.
Parikan
bisa kedadean saka rong gatra, nanging bisa uga 4 gatra.
Tuladha:
a.
Wajik
klethik gula jawa
Kalah dhisik ora papa
b.
Tawon madu
ngisep sekar
Calon guru kudu sabar
c.
Kembang
menur ditandur ing pinggir sumur
Yen wis makmur aja lali
mring sadulur
d.
Abang-abang
gendera Landa
Ana sing ijo kok milih
putih
Bujang maneh ora
ngluyura
Sing wis duwe bojo ora
tau mulih.
13. Purwakanthi
Purwakanthi
tegese aksara, swara utawa tetembungan sing padha ing sajroning ukara. Ing basa
Indonesia diarani persamaan bunyi
utawa sajak.
Purwakanthi
kaperang dadi telu:
a.
Purwakanthi
Guru Swara yaiku purwakanthi sing padha swara ing pungkasane tembung.
Tuladha:
1)
Sapa jujur
bakal makmur.
2)
Ora cepet
ora ngliwet.
3)
Ora ngedan
ora keduman.
4)
Aja dahwen
ati open.
b.
Purwakanthi
Guru Sastra yaiku purwakanthi sing padha tulisane utawa aksarane ing saben wiwitan
wanda utawa tetembungane.
Tuladha:
1)
Sing sapa
salah seleh.
2)
Laras lurus
laris leres.
3)
Bibit bebet
bobot.
4)
Titi titis
tatas lan trengginas.
c.
Purwakanthi
Lumaksita (guru basa) yaiku purwakanthi sing padha kabeh tetembungane.
Tuladha:
1)
Bayem arda,
ardane ngrasuk busana.
2)
Raja putra,
putra daleme ngastina.
3)
Pandhu
suta, suta madyaning Pandhawa.
4)
Witing
tresna, tresnane mung sawetara.
14. Sanepa
Sanepa
yaiku unen-unen sing saemper pepindhan, kadhapuk saka tembung kaanan lan
tembung aran, nanging nduweni teges kosok balen karo kaanane.
Upamane :
pait, tembung kaanan, madu tembung aran, dadi pait madu. Dene tegese pait madu
ora pait, nanging malah legi banget.
Tuladha:
a.
Legi
bratawali
b.
Kuru
semangka
c.
Peret beton
d.
Kumepyur
pulut
e.
Dhuwur
kencur
15. Wangsalan
Wangsalan
yaiku unen-unen utawa tetembungan sing saemper cangkriman, nanging batangane
wis dikandhakake. Mung anggone ngandhakake ora kanthi melok, jelas utawa cetha.
Nanging sarana disebutake sawanda utawa luwih.
Tuladha:
a.
Jenang
gula, kowe aja lali.
b.
Sekar aren,
sampun dangu-dangu.
c.
Njanur
gunung, kadingaren kok wis rawuh.
d.
Mrica
kecut, muni kok sing ora nyata.
e.
Mbalung
klapa, geleme ethok-ethokan.
Alhamdulillah ... sangat bermanfaat sekali ini... syukron
BalasHapus